Kun je oorlog voelen?

Na Mostar en Sarajevo gezien en ervaren te hebben geloof ik dat je oorlog kunt voelen. Ook al is die bijna 25 jaar geleden afgelopen. De oorlog is dan wel afgelopen maar de spanningen tussen de verschillende bevolkingsgroepen zijn er nog steeds. Gelukkig niet meer zo extreem als na het uiteen vallen van Joegoslavië, maar toch. Op de camping in Blagaj sprak ik twee jonge Bosniërs en die vertelde dat er een zeer ingewikkeld systeem van politiek en overheid was gecreëerd om elke bevolkingsgroep het gevoel te geven gehoord te worden. Het werkt blijkbaar maar tegen zeer hoge kosten. Blijkbaar zou 70% van alle belastingen die betaald moesten worden uitgegeven worden aan politiek en ambtenarij. Dat zou het hoogste percentage moeten zijn in heel Europa. Het jonge Bosnische stel zou graag een plek voor zichzelf willen hebben maar konden niets sparen van wat ze verdienden. Zelf vonden ze dat uitzichtloos. De schuld lag bij de dure overheid.

In Mostar wilde ik graag de oude brug zien die zo’n belangrijk symbool was in de oorlog tussen 1992-1995. De Stari Most, oftewel de oude brug. Tijdens de oorlog werd de brug kapot geschoten door Kroatische legereenheden. In 2001 werd begonnen met de herbouw. Ik was er vroeg en op het moment dat ik er kwam was er nog niet veel te doen. Nadat ik een rondje door de oude stad had gelopen en er na zo’n anderhalf uur weer terug kwam was het al behoorlijk druk. Blijkbaar willen veel mensen dit symbool van eenheid zien. Maar als je iets verder kijkt dan de toeristische plekjes zie je nog steeds de littekens van de oorlog. Geschonden gevels, ruïnes en scheidingen tussen geloofsgemeenschappen. Met de campingeigenaar waar ik nu zit, net ten noordoosten van Sarajevo was ik in gesprek over de ruïne van een hotel aan de kust bij Kupari in Kroatië waar ik eerder was. Ik had die ruïne gezien en de campingeigenaar kende die ook. Blijkbaar was het hotel eigendom van een Bosnische vastgoedfirma. Maar de Kroaten lieten het niet toe dat die Bosnische firma het opknapte en er weer geld mee kon verdienen. Het ligt er na 25 jaar desolaat bij. De campingeigenaar noemde de Kroaten verdomde klootzakken. En zo zitten de bevolkingsgroepen elkaar blijkbaar zo veel als mogelijk dwars. De oorlog is er dus niet meer, maar de spanningen nog steeds.

In Mostar heb ik een fototentoonstelling bezocht van een Australische fotograaf die tijdens de oorlog daar had gewerkt. Het beeld wat je dan krijgt is dramatisch. Van een welvarende stad veranderde het naar één grote ruïne met alle ellende die dat met zich mee brengt.

Vandaag ben ik in Sarajevo geweest. De oude stad is weer helemaal in haar oorspronkelijke luister hersteld. Een plaatje om doorheen te lopen. Wat mij opviel is dat er weinig West-Europeanen vakantie vieren. Het aandeel moslims is des te groter. Het meeste is denk ik afkomstig van Turkije. Blijkbaar voelen die zich hier thuis, Bosnië is immers meer dan 500 jaar onderdeel geweest van het Ottomaanse rijk. Daarnaast denk ik ook veel moslims uit andere Arabische landen. Althans aan de zwaar gesluierde vrouwen te zien. In Nederland zie je nauwelijks een burka/niqab. Hier hoort het bij het straatbeeld. En als die vrouwen dan ook nog een grote zonnebril dragen dan zie je alleen nog de handen onbedekt. Tja . . .

Overigens zag je de scheiding tussen het moslimgedeelte van Sarajevo en het christelijk gedeelte letterlijk op straat. Heel toevallig hoorde ik een man zeggen dat het Moslimgedeelte eindigde op het punt waar we stonden. Kijk maar naar de straat vertelde hij. En warempel, de straatstenen veranderden daar op dat punt. Heel bizar om te ervaren.

In Sarajevo ben ik ook naar het museum geweest waar de oorlogsmisdaden en de genocide tegen de Bosniaks, de Bosnische moslims werden getoond. Vooral de Serviërs, maar ook het Kroatische leger hebben zich daar beestachtig misdadig gedragen tegen de Moslims. Uiteraard werd Srebrenica en de rol van het Nederlandse UN-bataljon er ook uitgelicht. Ik kende de beelden nog van de TV van 25 jaar geleden, maar toch maakte dit weer een hevige indruk op mij.

En toch zijn er veel initiatieven om de eenheid weer terug te krijgen. Bosnië is een smeltkroes van culturen en dat moet je koesteren. Ik zag dat er kunst- en muziekevenementen worden gehouden om de kloof tussen de bevolkingsgroepen te verkleinen. Het zijn kleine stappen van een misschien wat elitair gedeelte van de bevolking. Maar vele kleine stappen maken dat het de goede kant uit gaat. Het zal tijd nodig hebben hier. Dat voel je aan alles.

Ciao, Johan